Â
Nga Prof. Dr. Jahja Drançoli
Â
Â
Gjatë vitit 2013 e tërë bota e krishterë ka shënuar 1700-vjetorin, nga miratimi i të ashtuquajturit Edikti i Milanit më 313. Me kalimin e kësaj date, e cila konsiderohet për njërën ndër ngjarjet më të rëndësishme të historisë së njerëzimit, të krishterët kanë mundur përfundimisht për të marrë frymë lirisht pas përndjekjeve të tmershme. Për më tepër, krishterimi nga kapërcyelli i shekullit IV shpallët për fe shtetërore në Perandorinë Romake.
Â
Personaliteti kryesor për këtë kthesë të madhe historike konsiderohet perandori Kostandin (306-307; 307-337), i cili duke bërë konventë me krishtertimin dhe duke hapur epokë të re në historinë botërore, me të drejtë e ka merituar epitetin i Madh, i cili u ka takuar vetëm disa personaliteteve të shquara historike.
Â
NĂ« gjashtĂ« shekujt e parĂ« pas/Kr., edhe pse administrata romake kishte sjellur procese tĂ« reja ekonomike, shoqĂ«rore, politike, fetare e kulturore, qyteti i lindjes sĂ« Kostandinit, Naissus, si dhe provinca e DardanisĂ« ku Ă«shtĂ« gjendur qyteti nĂ« fjalĂ«, sipas burimeve tĂ« kohĂ«s pĂ«rfshiheshin nĂ« kuadrin e konceptit etnogjeografik âDardaniâ, respektivisht âIliriâ. Themeluesi i dinastisĂ«, babai i Kostandinit, Flavius Valerius Constantius Chlorus, ishte nga Iliriku, âIllyricum patria fuitâ, sikurse shkruante Aurelii Victoris nĂ« Liber Caesaribus, respektivisht nĂ« JetĂ«shkrimin e PerandorĂ«ve (Aur. Vict. Caes. 39. 26):. PĂ«r vendlindjen e Kostadinit, qytetin Naissus shkruante Anonymi Valesiani, nĂ« Origo Constantini Imperatoris. Gjithashtu, pĂ«r kĂ«tĂ« qytetet si vendlindje tĂ« Kostandinit shkruante edhe Prisci nĂ« Fragmenta, Historia Gothica ku theksohet se Naissus ishte qytet nĂ« Iliri.
Â
Origjinë dardane kishte edhe perandori ngadhnjimtar mbi gotët, Klaudi II (268-270), i cili për nga linia femërore ruante lidhje perandorake. Këtë njoftim e ndeshim në shkrimin Vita Aureliani në Historia Augusta, ku thuhet se Klaudi II ishte nip i Eutropit me origjinë nga një familje e respektuar dardane (Eutropius, nobilissimus gentis Dardanae vir, krahaso edhe Scriptores, Historiae Augustae, lib. XXV, 9. 9; 11. 9; 13.2). Eutropi, siç është e njohur ka qenë babai i Constantius Chlorus-it. Njoftime të përafërta ndeshim edhe te panegjerikët e Kostandinit. Mirëpo, ndonjë historian i sotëm lidhjet gjeneaologjike të Kostandinit me Klaudin II i pranon ca me rezerva.
Â
Duhët përkujtuar edhe fakti se në Dardani, respektivisht në Naissus sipas Olympiodori Fragmenta, kishte lindur edhe Flavius Constantius, respektivisht perandori romak Konstanci III, i cili vdiq në vitin 421. Ky ishte baba i perandorit tjetër romak, Valentianus III Flavius Placidius (425-455). Ndërkaq, në rajonin në mes të Naissus-it dhe Scupi-t rreth vitit 482 lindi njëri ndër perandorët më të mëdhenjë bizantin, Flavius Petrus Sabbatius Justinianus Augustus, respektivisht Justiniani I (527-565). Ky perandor me origjinë të gjakut dardan përveç se kishte themeluar qendrën e madhe Iusiniana Prima, sipas veprës De Aedificis, të Procopii Caesariensis, vetëm në provincën e tij të lindjës, Dardani, kishte rindërtuar 61 kështjella, dhe i kishte ndërtuar 8 kështjella të reja. Ekzistimi i këtyre kështjellave dëshmohet pjesërisht edhe nga autori bizantin, Marcellinus Comes në veprën e tij Chronicon, i cili duke bërë fjalë për termetin e madh të vitit 518, që kishte përfshirë provincën e Dardanisë ishin shkatërruar 24 kështjella.
Â
E quaj mĂ« vend tĂ« theksoj se, pjesĂ« tĂ« DardanisĂ« dhe dardanĂ«t i ndeshim edhe nĂ« pjesĂ«n veriperĂ«ndimore tĂ« AzisĂ« dhe nĂ« disa zona nĂ« jug tĂ« Gadishullit Apenin. PĂ«r Heroin eponim tĂ« tyre, Eneun, kĂ«ndon Homeri nĂ« kĂ«ngĂ«n njĂ«zetĂ« tĂ« IliadĂ«s si djalin e Zeusit dhe themeluesin i linjĂ«s mbretĂ«rore TrojĂ«s. PĂ«rveç Eneut, si themelues i fuqisĂ« dhe lavdisĂ« sĂ« RomĂ«s, me origjinĂ« dardane krenoheshin edhe shumĂ« popuj tĂ« botĂ«s sĂ« antikitetit â EpirotĂ«t, maqedonasit dhe romakĂ«t, si dhe shumĂ« personalitete tĂ« shquara tĂ« historisĂ« â Julius Caesar, Oktavian Augusti, Klaudi II, dhe natyrisht Kostandini i Madh dhe Justiniani.
Â
Ajo që tërheqë më tepër vëmendjën këtu është se, që nga mijëvjeçari i parë para/Kr., treva e qytetit të lindjës së Kostandinit të Madh, Naissusi është përfshirë brenda një uniteti kulturor e etnik të Dardanisë, respektivisht të dardanëve të Gadishullit Ballkanik, si një nga fiset kryesore ilire. Prania e këtij etnosi në këtë hapësirë dëshmohet edhe nga historianë dhe gjeografë më të shquar të antikitetit. Këtej, Herodoti në veprën Historia zbulon se territori i Dardanisë qe pjesë përbërse e Ilirisë. Historiani romak Apijani, si dhe gjeografi grek Straboni, shkruajnë për iliricitetin e dardanëve, sikurse edhe të fiset të tjera të kësaj hapësire. Pliniu, ndërkaq konstatatonte se lumi Vardar ndante Dardaninë prej Maqedonisë. Ndërkaq, historiani i madh romak, Tit Livi shkruante për luftrat kufitare dardano-maqedonase e për inkursionet romake në Dardani. Nga shek. II burimet lidhur me Naissusin janë gjithnjë më të shpeshta, më të plota, ndërkaq ngjarjet në qytet mund të ndiqën pa ndërprerje. Atëbotë, qyteti në fjalë ishte bërë qendër për organizimin e mbrojtjës së Dardanisë Veriore.
Â
Edhe kartografia e kohĂ«s antike, si, Tabula Peutingeriana dhe gjeografi Ptolomeu ofrojnĂ« tĂ« dhĂ«na pĂ«r shtrirjen gjeografike tĂ« DardanisĂ«, qĂ« mund tĂ« ndiqet pĂ«rmes kufijve veriorĂ« Novi Pazar-Nish, e gjithĂ« treva e KosovĂ«s dhe e MaqedonisĂ« VeripĂ«rendimore me kryeqendĂ«r, Scupin. NĂ« kĂ«tĂ« kuadĂ«r, ndonjĂ« studiues ka bĂ«rĂ« pĂ«rpjekje qĂ« tĂ« pĂ«rkufizonte edhe kufirin etnogjeografik tĂ« DardanisĂ«, kufij ky qĂ« mund tĂ« ndiqet pĂ«rmes kufijĂ«ve PerĂ«ndimor sipas linjĂ«s sĂ« sotme GjakovĂ«-PejĂ«-Novipazar-IvanjicĂ«-Ăaçak, e cila ishte njĂ«kohĂ«sisht edhe kufiri i provincĂ«s. NĂ« Lindje ndĂ«rkaq, kufirin e DardanisĂ« duhet kĂ«rkuar nga pozicioni KumanovĂ«-Vranje, deri nĂ« rrethet e RemesianĂ«s (Bela Palanka e sotme) te lumi Nishava. Kufiri Verior Ă«shtĂ« shtrirĂ« mbi rajonin e qytetit Naissus. NĂ« mbĂ«shtetje tĂ« kĂ«saj bĂ«n fjalĂ« edhe njĂ« njoftim i Ptolomeut tĂ« pĂ«rmendur mĂ« lartĂ«, sipas tĂ« cilit, Naissus ishte njĂ«ri ndĂ«r katĂ«r qytete tĂ« DardanisĂ«, njoftim ky qĂ« pajtohet deri diku me pohimet e Plinit, sipas tĂ« cilit, lumejtĂ« e njohur Margus, Timachus dhe Pingus rrjedhin nga Dardania (Plin. Naturalis Historia, lib. III, 149: âFlumina clara e Dardanis Margus, Pingus, Timachusâ). NdĂ«rkaq, sipas njĂ« monumenti epigrafik ku pĂ«rmendet Dea Dardania, tĂ« zbuluar nĂ« vendin Kamenica, nĂ« mes tĂ« Kragujevacit dhe Milanovcit tĂ« EpĂ«rm, mund tĂ« dyshohet se kufiri i DardanisĂ« shkon edhe mĂ« nĂ« veri nga kufiri, tĂ« cilin e pĂ«rcaktonin, Ptolomeu dhe Plini.
Â
Se territori i Naissusit dhe Timachus Maius dhe Timachus Minus, gjendën në trevën e Dardanisë, dëshmohet jo vetëm nga materiali epigrafik, por edhe ai arkeologjik. Së këtejmi, element me peshë nuk është onomastika, sa do të ishte arti ose stili i përmendoreve nga trualli i Naissusit dhe Timokut, art ose stil ky i quajtur Dardan, që ishte identik edhe me përmendoret të tjera të territorit klasik të Dardanisë. Aq më tepër kjo ngjashmëri stilistike shpjegohet edhe me faktin se në truallin e Dardanisë nga mesi i shek. II, dhe sidomos pas vitit 250 ishin të lidhura dy kohorte, si milici territoriale të rekrutuar nga popullata autoktone lokale: I Aurelia Dardanorum me seli në Nais, dhe II Aurelia Dardanorum e vendosur në Timachum Minus.
Â
Nga kapĂ«rcyelli i shek. III, respektivisht nĂ« vitin 297 perandori Dioklecian pasi qĂ« kishte reformuar adminsitratĂ«n romake, Dardania paraqitet si provincĂ« nĂ« vete, qĂ« dĂ«shmohet nga njĂ« mbishkrim i zbuluar nĂ« RomĂ«: [Nai]sso Darda(niae). ĂshtĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« re se, Provinca e DardanisĂ« pĂ«rfshinte nĂ« verilindje kĂ«to qytete: Naissus, Remesiana (Bela Palanka e sotme), Justinopolis (Cariçin Grad i sotĂ«m), dhe Serdica (Sofia e sotme), qendra kĂ«to, tĂ« cilat do tĂ« bĂ«hen edhe qendra kryesore administrative tĂ« DardanisĂ«. PĂ«r ta zbardhur sa mĂ« mirĂ« kĂ«tĂ« çështje lypset tĂ« ndalemi edhe nĂ« tĂ« dhĂ«na tĂ« autorĂ«ve dhe burimeve tĂ« antikitetit tĂ« vonĂ« dhe bizantinĂ«. MĂ« kĂ«tĂ« rast mua mĂ« pĂ«lqen tu referohem mĂ« tepĂ«r kĂ«tyre burimeve: Eutropius, Joan Malala, Laterculus Veronensis, Lucius Caecilius Firmianus Lactantius, Marcellinus Comes, Notitia Dignitatum, Prisci, Sozomenus, Vita Aureliani nĂ« Historia Augusta, etj.
Â
Një gjendje e këtillë e rregullimit adminstrativ romak ka vazhduar gjatë gjithë shek. IV, por edhe pas ndarjës së Perandorisë Romake në vitin 395 dhe deri në vitin 618, vit ky i përmendur sipas Miracula Sancti Demetri, ku qyteti Naissus qe përfshirë në Provincën e Dardanisë, e cila sikurse edhe provincat të tjera jugore të Ilirikut kanë hyrë në përbërjen e Perandorisë Bizantine. Gjatë kësaj kohe janë vërejtur në mjaftë vendbanime të lashta dhe të reja që kanë të bëjnë me gjallërimin e popullsisë autoktone dhe me forcimin e karakterit etnik të saj. Në këtë kontekst, duke lexuar veprën e Hieroclis Synecdemus, burim i rëndësishëm i shek. VI-të për njohjen e gjeografisë dhe të organizimit administrativ të Ilirikut, do të shohim se provincën e Dardanisë e kanë adminstruar tre hegjemonë të qyteteve: Skupometropolis, Merion dhe Ulpiana. Në këtë kohë, kufiri lindor i Dardanisë, përputhej me kufirin verior të municipiumit të Ulpianës, me kufirin lindor të municipiumit DD (në veri të Mitrovicës) dhe me kufirin perëndimor të municipiumit Naissus.
Â
Nga ajo qĂ« u tha mĂ« sipĂ«r del se, ky territor kaq i gjĂ«rĂ« DardanisĂ«, dhe papullata dardane qĂ« ka jetuar kĂ«tu ka luajtur rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« formimin e etnosit ilir dhe nĂ« zhvillimin e historisĂ« ilire gjatĂ« gjithĂ« procesit deri nĂ« transformimin e tyre nĂ« arbĂ«r. PĂ«r kĂ«tĂ« çështje Ă«shtĂ« ruajtur njĂ« bibliografi e pasur e shkruar nĂ« gjuhĂ« tĂ« ndryshme botĂ«rore. Nga vargu i pĂ«rkrahĂ«sve tĂ« tezĂ«s qĂ« i konsideronin dardanĂ«t ilirĂ« dhe kufirin etnogjeografik tĂ« tyre tĂ« pĂ«rmendur mĂ« sipĂ«r, po i pĂ«rmendim studiuesit: JireÄek, Tomaschek, Kretschmer, Krahe, Jokli, VuliÄ, Truhelka, Sufflay, Vulpe, Moscy, ÄerĆĄkov, Papazoglu, Stipçeviq, Anamali, Mirdita, etj. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst, sipas studiuesit A. Mocsy nĂ« kohĂ«n e perandorit Kostandin, Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« reformĂ« e re administrative ku qyteti Naissus sĂ«rish Ă«shtĂ« pĂ«rfshirĂ« brenda ProvincĂ«s sĂ«Â DardanisĂ«. Arsyen pĂ«r njĂ« reformĂ« tĂ« kĂ«tillĂ« adminsitrative tĂ« Kostandinit duhet kĂ«rkuar jo vetĂ«m nĂ« pragmatizmin e tij politik, meqĂ«, sipas tij ai i cili do tĂ« zotĂ«ronte Naissusin, do tĂ« kontrollonte kahjet qĂ« shpienin nĂ« Lindje dhe PerĂ«ndim. Me fjalĂ« tĂ« tjera, Naissus paraqiste atĂ«botĂ« udhĂ«kryqin e magjistralĂ«s transballkanike dhe transpanonike, pjesĂ« e sĂ« cilĂ«s kanĂ« qenĂ« edhe rrugĂ«t e njohur Via publica, e cila nga Naissus pĂ«rmes SerdikĂ«s shpiente pĂ«r nĂ« Constantinopilis, si dhe rruga tjetĂ«r e njohur: Naissus â Lissus, Nish-LezhĂ«, rrugĂ« kjo e cila sipas Tabula Peutingeriana zotĂ«ronte kĂ«tĂ« listĂ« tĂ« stacioneve, si dhe distancĂ«n mes tyre sipas kĂ«saj radhe: Naisso XIV Ad Herculem VI Hammeo XX Ad Fines XX Vindenis XIX Viciano XXV Theranda XXX Gabuleo XVII Creveni XXX Ad Picaria XXX Lissum. Distanca mes Nishit dhe LezhĂ«s sipas burimit nĂ« fjalĂ« ishte 211 mila (rreth 315 km). Po nĂ« kĂ«tĂ« qytet tĂ« DardanisĂ« nĂ« vitet 315-334 janĂ« nĂ«nshkruar disa edikte perandorake, çështje kjo e cila dĂ«shmohet sipas Codex Theodosianus tĂ« shekullit tĂ« V. Nga realizimi i kĂ«tyre edikteve perandorake njĂ«kohĂ«sisht mund tĂ« dĂ«shmohĂ«n edhe vizitat e shpeshta tĂ« perandorit Kostandin, si dhe tĂ« pasuesve tĂ« tij, qĂ« i kishin bĂ«rĂ« Naissus-it dhe MedianĂ«s nĂ« afĂ«rsi (3 mila), njĂ« rezidencĂ« e tij verore sikurse na njoftonte Ammianus Marcellinus (325/330-ca. 391) nĂ« veprĂ«n Res Gestae ose ndryshe tĂ« quajtur Historiae.
Â
GjatĂ« shekujve I-VI, Dardania ishte njĂ« nga regjionet ballkanike mĂ« pak tĂ« romanizuar, dhe pothuaj tĂ«rĂ«sisht i krishterizuar, dukuri kjo, qĂ« ndryshe nga ardhacakĂ«t sllavĂ«, bullgarĂ« e hungarezĂ«, tĂ« cilĂ«t krishterimin e kishin pĂ«rqafuar nĂ« fazat e mĂ«vonshme tĂ« saj, dardanĂ«t si popullatĂ« autoktone e pĂ«rqafuan krishterimin qĂ« nĂ« fazĂ«n e parĂ«, e cila, sipas ShĂ«n Palit kishte pĂ«rfshirĂ« edhe IlirinĂ«. Sipas Illyricum Sacri, tĂ« Farlatit mund tĂ« dĂ«shmohet se nĂ« Dardani, i pari prej apostujve qĂ« ka predikuar Ungjillin ka qenĂ« Mateu, i cili nĂ« radhĂ«t e apostujve ishte zgjedhur nĂ« vend tĂ« JudĂ«s Iskariot. Ai ua ka predikuar krishterimin fiseve maqedone, dardane, tribale dhe bastarne (âGentes Macedonum, Dardanorum, Triballorum, Bastarnorumâ).
Â
Burimët e ruajtura flasin se gjatë kësaj përiudhe në provincat jugore të Ilirikut kishte afro 20 qytete të njohura. Këto emra qytetesh, në trajtë origjinale ilire-arbërore, u ruajtën gjatë gjithë shekujve të historisë sonë. Në mesin e tyre përmendën edhe disa qytete të Dardanisë, si, Binça (Arribantium), Lipian (Ulpiana), Nishi (Naissus), Shkupi (Scupi). Nga këto të dhëna onomastike, si dhe nga fondi i më së 200 fjalëve të ruajtura nga leksiku bimor del se Dardania ishte një nga vatrat e formimit të arbërve dhe gjuhës shqipe. Prandaj, prania shumë e lashtë iliro-arbërore e shoqëruar me krishterim nga periudha apostolike në Dardani, bëri që më shumë studiues të shpjegojnë takimet intensive të shqipës së këtyre anëve me gjuhë të tjera të moçme të Ballkanit.
Â
Â
Â
Organizimi kishtar
Â
Dardania dhe dardanët e antikitetit si pjesë e civilizimit mesdhetar europian përqafuan krishterimin si fenomen religjioz e kulturor që përhapte vlera të reja të panjohura deri në atë kohë në këto hapsira.
Â
Sipas Ediktit tĂ« Milanit mĂ« 313, kur organizimi kishtarĂ« u legalizua edhe nĂ« ProvincĂ«n e DardanisĂ«, ky religjion mori edhe frymĂ«n e zhvillimit institucional. KĂ«tej, pĂ«rmes statusit tĂ« veçantĂ« administrativĂ« e juridik, Dardania kishte edhe qĂ«ndren e ipeshkvisĂ« ose mitropolinĂ« tĂ« sanksionuar me Koncilin e NikesĂ« mĂ« 325. NĂ« kĂ«tĂ« koncil morĂ«n pjesĂ« edhe ipeshkvijtĂ« nga Iliriku, ne mesin e tyre pĂ«rmendĂ«t edhe Dacus Dardaniae nga Scupi. NdĂ«rsa sipas tĂ« dhĂ«nave tĂ« tjera, sĂ« bashku me kĂ«tĂ« ipeshkĂ«v ka qenĂ« edhe ipeshkvi Budius Stobiensis. NĂ« ndĂ«rkohĂ« nĂ« periudhĂ«n gjatĂ« viteteve 325-343 ndeshim edhe nĂ« seli tĂ« tjera ipeshkvnore, si, ajo e UlpianĂ«s, Naissusit dhe RemesianĂ«s. IpeshkĂ«vi i UlpianĂ«s (Machedonius a Dardania de Ulpianensis) sĂ« bashku mĂ« atĂ« tĂ« Scupit (Paregorius a Dardania de Scupis), dhe tĂ« Naissusit (Gaudentius Naissi), kishin marrĂ« pjesĂ« nĂ« Koncilin e SerdikĂ«s dhe kishin nĂ«nshkruar aktet e koncilit nĂ« fjalĂ«. Kur Ă«shtĂ« fjala pĂ«r ipeshkvinĂ« e Nishit Gaudentius duhet theksuar se, ai Ă«shtĂ« mbajtur nĂ« mend pĂ«r njĂ«rin ndĂ«r tĂ« rallĂ«t ipeshkĂ«v deri nĂ« shekullin VI. NdĂ«rkaq, ipeshkvi i RemisianĂ«s sĂ« DardanisĂ«, i quajtur NiketĂ« Remesiana (Niceta Remisiane civitatis episcopus) paraqitet mĂ« vonĂ« nĂ« vitet 366-414. ĂshtĂ« fjala pĂ«r NiketĂ«n e DardanisĂ«, teologun, muzikantin, shkrimtarin dhe oratorin e madh tĂ« kohĂ«s, i njohur sipas hymnit Te Deum Laudamus, vepĂ«r kjo, tĂ« cilĂ«n ndonjĂ« studiues ia atribuon ShĂ«n Ambrozit.
Â
Derisa pas koncilit tĂ« SerdikĂ«s, ipeshkĂ«via e Scupit mori rangun e mitropolisĂ« (Johannes episcopus ecclesiae scopinae metropolitanae civitatis). NĂ« anĂ« tjetĂ«r, ipeshkĂ«vinĂ« e Naissusit e kishte pĂ«rfshirĂ« errĂ«sira shpirtĂ«rore. KĂ«tej, ipeshkvi Bonosus, nĂ«nshkrimin e tĂ« cilit e ndeshim tĂ« pranishĂ«m nĂ« koncilin e Sirmiumit nĂ« vitin 351, emri tij shpesh Ă«shtĂ« ngatĂ«rruar nĂ« historiografi me ipeshkvin e SerdikĂ«s. Pas Bonosus-it, sipas njĂ« letre tĂ« papĂ«s Innocentius PP (401-417) nga viti 414 pĂ«r ipeshkĂ«v tĂ« Naissusit pĂ«rmendĂ«t Martianus, pĂ«r tĂ« cilin pĂ«rveç letrĂ«s sĂ« pĂ«rmendur mĂ« sipĂ«r nuk kemi ndeshur nĂ«Â ndonjĂ« dokument tjetĂ«r. Pas kĂ«tij pĂ«r fron ipeshkvor tĂ« Naissusit Ă«shtĂ« caktuar Dalmatius (448-449). PĂ«r te kemi njoftime vetĂ«m si pjesĂ«marrĂ«s nĂ« Koncilin e Efesit mĂ« 449. Nuk kemi njoftime as kush ishte ipeshkĂ«v gjatĂ« kohĂ«s kur Naissus ishte rrĂ«nuar deri nĂ« themel nga HunĂ«t nĂ« vitin 441. PĂ«r kĂ«to sulme barbare nĂ« kĂ«tĂ« kohĂ« qĂ« kishin pĂ«rfshirĂ« Ilirikun ka bĂ«rĂ« fjalĂ« edhe shĂ«n Jeronimi. Disa vite mĂ« pas, respektivisht nĂ« vitin 448 kur pĂ«rmendet ipeshkvi Dalmatius, nĂ«pĂ«r qytetin e Naissusit kishte kaluar shkrimtari bizantin Prisci, duke na lĂ«nĂ« edhe kĂ«tĂ« njoftim: âKur arritĂ«m nĂ« Nais, ne kemi gjetur qytetin e braktisur plotĂ«sisht, meqĂ« deri nĂ« themele ishte shkatĂ«rrua nga armiku. NĂ« rrĂ«nojat e tempujve kishin mbetur ca njerĂ«z, tĂ« cilĂ«t kishin mbetur aty pĂ«r shkak tĂ« sĂ«mundjes. Kaluam natĂ«n nĂ«n qiell tĂ« hapur, pak mĂ« larg nga lumi, meqĂ« e gjithĂ« zona bregore ishte mbuluar me eshtrat e atyre qĂ« kishin rĂ«nĂ« nĂ« betejĂ«.â
Â
Meqë, nuk zotërojmë me ndonjë dokument tjetër nga gjysma e dytë e shek. V, kohë kjo kur kishin pësuar numër i madh i qyteteve të Dardanisë nga sulmet e hunëve dhe të barbarëve të tjerë, është vështirë të kemi një pasqyrë sa më të qartë se çka kishte ndodhur në këtë hapësirë gjeografike. Për këtë arsye nuk duhet habitur se, Gaianus, një ipeshkëv i ardhshëm i Naissusit na paraqitet vetëm në vitin 516.
Â
Ajo që tërheqë më tepër vëmendjën këtu është fakti se Naissus si qendër ipeshkvnore zotëronte me tempull ose tempujë, të cilët u shërbenin martirëve të krishterë vendor, veçanërisht të respektuar në këtë qytet. Përveç kultit të shën Prokopit, Naissus zotëronte edhe shenjtorë vendorë të zbuluar në mbështetje të rezultateve arkeologjike.
Â
Pas termetit të vitit 518, që në vitin 535 jurisdiksioni kishtar kishte kaluar nga Scupi te Iustiniana Prima, qytet ky i ndërtuar në arealin e Scupit, respektivisht te Taurisiumi, vendlindje e perandorit Justiniani I. Ky perandor duke mbajtur në mend origjinën e tij të gjakut dardan, sipas Novelës XI ipeshkvinë Iustiniana Prima e ngriti për qendër argjipeshkëvnore nën jurisdiksionin e së cilës hynin këto dioçeza: Dacia Mediterranea (Serdica), Dacia Ripensis (Ratiaria), Moesia Superior (Viminacium), Dardania (Iustiniana), Prevalis (Scodra), Macedonia Secunda (Stobi) dhe Panoniaa Secunda (Civitas Bacensis). Për argjipeshkëv të parë qe emëruar Catellianus, i cili në fillim kishte statusin e pavarur, por më pastaj hyri nën jurisdiksionin papnor. I dyti argjipeshkëv i Iustiniana Primës ishte Benenatus. Ndërkaq, i treti dhe i fundit i njohur në Dardani ishte Johannes (Gjoni), i cili u bë i njohur sipas korrespodencave të tij me papën Gregorius (Gregori i Madh ose i Shenjtë, 540-604).
Â
GjatĂ« shek. IV-VI organizimi kishtarĂ« nĂ« Iliri mori hovĂ« aqĂ« tĂ« madhĂ«, sa qĂ« vĂ«tĂ«m nĂ« Dardani u ngritĂ«n 5-7 ipeshkvni. KĂ«to u organizuan sipas ndarjĂ«s administrative tĂ« PerandirisĂ« Romake. MĂ« invadimin e barbarĂ«ve nga kapĂ«rcyelli i shek. VI dhe nĂ« fillimet e shek. VII ndĂ«rroi edhe harta kishtare e DardanisĂ«, meqĂ« rritja e presionit barbar e kishte detyruar popullatĂ«n vendore tĂ« tĂ«rhiqej nĂ« pjesĂ«t jugore tĂ« Gadishullit Ballkanik. Danubi atĂ«herĂ« ishte braktisur, dhe nĂ« dekadĂ«n e dytĂ« tĂ« shek. VII, gjatĂ« sundimit tĂ« perandorit Herakli, pjesa e madhe e territorit tĂ« DardanisĂ« pĂ«rfundimisht i kishin pushtuar AvarĂ«t dhe SllavĂ«t. GjatĂ« kĂ«sajĂ« pĂ«riudhe pĂ«sojnĂ« dĂ«me tĂ« mĂ«dha selitĂ« ipeshkvnore e argjipeshkvnore tĂ« cilat u pĂ«rmendĂ«n mĂ« sipĂ«r. Gjithashtu u ndĂ«rprenĂ« edhe lidhjet me Papatin, pĂ«r tâu shkĂ«putur pĂ«r njĂ« kohĂ« me tĂ« gjatĂ«, sidomos pas mesit tĂ« shek. VIII, kur Iliriku Lindor iu bashkangjit KostandinopojĂ«s. JashtĂ« ndikimit tĂ« KishĂ«s bizantine mbeti ende Mitropolia e Scupit dhe e Prizrenit. NĂ« fakt edhe pse Ipeshkvia e Prizrenit pĂ«rmendet nĂ« dokumentin e Bazilit II, mĂ« 1019, ka dĂ«shmi tĂ« tĂ«rthorta se kjo ipeshkvi pĂ«rmĂ«ndet qĂ« nĂ« vitin 458, lidhur mĂ« Koncilin e Kalcedonit.
Â
Â
Â
Kultura materiale
Â
Gjetjet arkeologjike tĂ« rastit nga studiues tĂ« huaj dhe studiues vendor provojnĂ« se, gjurmĂ«t materiale tĂ« kulturĂ«s paleokristiane nĂ« trevat e DardanisĂ« i ndeshim nga shek. II, dhe qĂ« kĂ«tej duke u ngjitur nĂ« shek. III-XI janĂ« zbuluar njoftime interesante pĂ«r çështjĂ«n qĂ« e kemi nĂ« shqyrtim. NĂ«Â lokalitet arkeologjike, si, Bardh tĂ« Madh, BajicĂ« dhe StdenicĂ« tĂ« PejĂ«s, Buçan, CariÄin Grad, Ăeçan tĂ« VushtrisĂ«, DĂ«rrsnik, GraçanicĂ«, Harilaq, Kabash, KorishĂ« tĂ« Prizrenit, Lece, Leskovac dhe rrethe, Lipjan, MedianĂ«, NovobĂ«rdĂ«, PejĂ«, Prizren, Raçë tĂ« GjakovĂ«s, Shashkoc dhe Veletin tĂ« JanjevĂ«s, Greme, Nerodime dhe Surçin tĂ« Ferizajit, SyroganĂ« tĂ« SkĂ«nderajt, Shtime, etj. janĂ« zbuluar burime tĂ« bollshme tĂ« trashĂ«gimisĂ« sĂ« luajtshme dhe tĂ« palujatshme tĂ« periudhĂ«s paleokristiane. NjĂ« ndĂ«r qendrat dardane, qĂ« gjatĂ« gĂ«rmimeve arkeologjike nĂ« shek. XX ka ofruar material tĂ« pasur tĂ« kulturĂ«s materiale Ă«shtĂ« vendlindja e Kostandinit tĂ« Madh, Naissus. Aty Ă«shtĂ« zbuluar dhe mĂ« pastaj Ă«shtĂ« botuar materiali pasur epigrafik i shkruar ekskluzivisht nĂ« gjuhĂ«n latine, si, monogrami i Krishtit i qujatur signum Christi,. ĂshtĂ« fjala pĂ«r njĂ« shenjĂ« tĂ« fitorĂ«s sĂ« Krishtit, tĂ« cilin pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« e kishte pĂ«rdorur Kostandini i Madh nĂ« vitin 313. NdĂ«rkaq, nĂ« lagjĂ«n-Jagodin tĂ« Nishit, nĂ« murin lindor tĂ« njĂ« varri Ă«shtĂ« zbuluar njĂ« monogram nĂ« kurorĂ« tĂ« gjethĂ«s sĂ« palmĂ«s kushtuar Krishtit, ndĂ«rsa nĂ« anĂ«n e majtĂ« dhe nĂ« anĂ«n e djathtĂ« tĂ« saj janĂ« paraqitur dy figura burrash nĂ« kĂ«mbĂ«. NjĂ«ra qĂ« mban njĂ« libĂ«r dhe tjetra bekimin. Si njĂ« homolog tĂ« kĂ«tyre paraqitjeve nĂ« murin perĂ«ndimor tĂ« varrit dyshohet se Ă«shtĂ« paraqitur motivi kushtuar apostujve, Pjetri dhe Pali.
Â
NĂ« UlpianĂ«, si qendĂ«r ipeshvnore, nga arkeologĂ« Ă«shtĂ« zbuluar njĂ« bazilikĂ« e madhe, ku janĂ« ruajtur reliktet, pĂ«rkatĂ«sisht eshtrat e martirĂ«ve tĂ« UlpianĂ«s, Florit dhe Laurit. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst mund tĂ« pĂ«rmendĂ«n edhe martirĂ«t Prokuli dhe Maksimi, mĂ«sues tĂ« Florit dhe Laurit, tĂ« cilĂ«t u pĂ«rsekutuan gjatĂ« kohĂ«s sĂ« perandorit Hadrian (117-138). Kur Ă«shtĂ« fjala pĂ«r Florin dhe Laurin, Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« re se, martirĂ«t nĂ« fjalĂ« dardanĂ« nga Ulpiana, u ngritĂ«n gjatĂ« mesjetĂ«s nĂ« kultin e martirĂ«ve kishtarĂ« bizantin, si dhe tĂ« sllavĂ«ve tĂ« ardhur, tĂ« cilĂ«t krishterimin e pĂ«rqafuan nga gjysma e dytĂ« e shek. IX. QĂ« kĂ«tej, nĂ« njĂ« kalendar palestinezo-gruzian tĂ« shekullit X (atĂ«botĂ« pjesĂ« tĂ« Bizantit), pĂ«rmendet Flori dhe Lauri, sĂ« bashku me Palin e me motrĂ«n JulianĂ«n:âFlor et Lauri, Pauli et sororis eius Juliana [...]â. Emri i kĂ«tyre martirĂ«ve nepĂ«rmjet kishĂ«s bizantine, Ă«shtĂ« nderuar shekuj me radhĂ« edhe nga sllavĂ«t e ritit ortodoks. Me siguri se, emrat e kĂ«tyre martirĂ«ve, sllavĂ«t i pĂ«rvetĂ«suan nga popullĂ«sia vendĂ«se arbĂ«rore. NjĂ« shembull tĂ« mirĂ« ku pĂ«rmendet Flori dhe Lauri Ă«shtĂ« menologu i PatrikanĂ«s sĂ« PejĂ«s i vitit 1561. Po nĂ« kĂ«tĂ« monument tĂ« kultit, nĂ« kishĂ«n e ShĂ«n Apostujve ruhet edhe afreska nga fillimĂ«t e shek. XIV kushtuar ShĂ«n Kostandinit dhe gruas sĂ« tij HelenĂ«s.
Â
Duke pĂ«rmbyllur punimin nĂ« fjalĂ« Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« re se, dardanĂ«t nuk arritĂ«n pĂ«r tĂ« realizuar apogeun kulturor, sepse forcat e tyre mĂ« tĂ« mira u shfytĂ«zuan pĂ«r tĂ« mbrojtur atdheun nga armiqĂ«t e shumtĂ«, sĂ« pari nga tĂ« ashtuquajturit trako-kimerĂ«t, e mĂ« vonĂ« nga ana e maqedonsasve, keltĂ«ve dhe pĂ«rfundimisht pĂ«r tu inkuadruar nĂ«n Perandorin Romake, forcat e tyre ishin fshehur plotĂ«sisht, por nĂ« shek. III â VII, gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« krizĂ«s dhe rĂ«nies sĂ« PerandorisĂ« Romake, Provinca e DardanisĂ« dhe popullata e saj u gjendĂ«n pĂ«rseri nĂ« fokus tĂ« ngjarjeve historike, kulturore dhe fetare. Kolosi nga Ballkani QĂ«ndror-Kostandini Madh â sikurse i realizonte tĂ« gjitha aspiratat e paraardhĂ«sve tĂ« tij tĂ« largĂ«t: vendlindjen e tij e ngriti nĂ« masĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« mundshme, duke reziduar nĂ« RomĂ«n e Re â KostandinopojĂ«n, e cila ishte ndĂ«rtuar nĂ« dalje tĂ« Dardaneleve, nĂ« zonĂ«n, ku ajo dikur sundohej nga paraardhĂ«si tij i largĂ«t Dardani.
Â
Â
BIBLIOGRAFIA SELEKTIVE
Â
1. Benac, Alojz, ed. [1987], Prahistorija Jugoslovenskih Zemalja, V,
       Sarajevo, akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine,
       Centar za Balkanoloƥka ispitivanja;
2. Burckhardt, Jacob [1949], The Age of Constantine the Great, London,
       Routledge & Kegan Paul Limited;
3. Bury, J. B. [1923], The Provincial List of Verona, in: The Journal of
    Roman Studies, vol. 13;
4. Casiday, Augustine & Norris, W. Frederick eds. [2008], Christianity,
       Constantine to c. 600, vol. 2, in: The Cambridge History of Christianity,
       Cambridge University Press;
5. Dam, Van Raymond [2008], The Roman Revolution of Constantine,Â
      Cambridge University Press;;
6. Dodds, E. R. [1965], Pagan and Christian in an Age of Anxiety, some
      aspects of religious experience from Marcus Aurelius to Constantine,   Â
      Cambridge University Press;
7. Drançolli, Jahja [2008], Arbërit ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes gjatë
        Mesjetës, Zagreb;
8. Farlati, Daniele â Coleti, Jacopo [1751-1819], Illyricum Sacri, vol. I-VIII,
        Venezia;
9. Gjini, Gaspër [2011], Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, përgaditi
        Don Lush Gjergji, Prizren, Drita;
10. Holloway, R. Ross [2004], Constantine and Rome, New Haven &
       London, Yale University Press;Â
11. Jedin, Hubert [1972], Velika Povijest Crkve, Zagreb, KrĆĄÄanska
       Sadaƥnjost;
12. Lenski, Noel [2007], The Cambridge Companion to the Age of
       Constantine, Cambridge University Press;Â
13. Lieu, N. C. & Montserrat Dominic [1998], Constantine, History,
       historiography and legend, London and New York, Routledge;
14. Lieu, N. C. & Montserrat Dominic [1996], From Constantine to Julian:
        Pagan and Byzantine views, A Source History, London and New York,
        Routledge;
15. Mansi, J. D. [1759-1798], Sanctorum Conciliorum nova et amplissima
        collectio v. 31, Florentiae et Venetiis;
16. Migne, Jacques-Paul [1857-1866], Patrologia cursus completus, series
        Graeca, Paris;
17. Migne, Jacques-Paul [1844-1864], Patrologia cursus completus, series
        Latina, Paris;
18. Mirdita, Zef [2000], Gjashtë shekujt e parë të krishtenizimit në trevat
      iliro â shqiptare, in: Simpozium NdĂ«rkombĂ«tar, TiranĂ«, 16-19 NĂ«ntor
      1999, Shkodër, Konferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë;
19. Mirdita, Zef [2001], Religjioni dhe kultet e Dardanëve dhe Dardanisë në
       Antikë, Zagreb, Unioni i Bashkësive Shqiptare në Republikën e
        Kroacisë;
20. Mirdita, Zef [2006], Mbi kufirin lindor dhe verior të dardanëve dhe
        Dardanisë në Antikë, in: Kosova Archaeologica-Kosova Arkeologjike,
        No. 1, Prishtinë;
21. Mitchel, M. Margaret & Young M. Frances [2008], Origins to
        Constantine, in: The Cambridge History of Christianity, vol. 1,
        Cambridge University Press;
22. Odahl, Matson Charles [2004], Constantine and the Christian Empire,
        London & New York, Routledge;
23. Papazoglu, Fanula-PetroviÄ, Petar [1979, 1982, 1995], Inscriptiones de la
        Mésie Supérieure, vol. III/2 (Timacum Minus et la Vallée du Timok-
        1995); vol. IV (Naissus-Remesiana-Horreum Margi-1979); vol. VI
        (Scupi et la Région de Kumanovo-1982);
24. Pohlsander, A. Hans [2004], The Emperor Constantine, London & New
         York, Routledge;
25. Schaff, Philip [2010], History of the Christian Church, vol. III, in:
         Christian Classics Ethereal Library;
26. Southern, Pat [2001], The Roman Empire from Severius to Constantine,
London & New York, Routledge;
27. Truhelka, Äiro [1929], Dardanci, in: Glasnik Skopskog NauÄnog
         Druƥtva, knj. V, Skoplje;
28. VuliÄ, Nikola [1925], Znameniti ljudi starog doba u naĆĄoj zemlji, in:
      Druƥtvo Sv. Save, knj. 32, Bratstvo, Beograd.
Fund
Universiteti i Prishtinës
No. tel. 045 388 88 045 388 883
e-mail: jdrancolli@yahoo.com
Â
Â
Â